Leidt het advies van de Raad voor Cultuur ons voorbij de Poort van Constant?
In Amsterdam, bij sportpark Ookmeer, staat de Poort van Constant uit 1963. Dit kunstwerk is sinds kort een gemeentelijk monument. In het tijdschrift Werk in Uitvoering van de dienst Publieke Werken wordt de opdracht aan Constant Nieuwenhuys (1920 – 2005) geformuleerd om “bij de ingang van het sportpark een soort poort te ontwerpen, die tevens een teken moet zijn, dat reeds van ver te zien is en de ingang bepaalt.” Het lukte Constant om hier de spelende mens een ontmoetingsplek te geven in gewapend beton. De Inspectie Lichamelijke Opvoeding, de afdeling Gereedmaken Terreinen en de Beeldhouwerscommissie wil ik bedanken dat zij deze opdracht aan Constant gaven. Hij maakte zich zorgen over “de langzame maar totale vernietiging van de stad als collectieve ruimte.” Veel van zijn ideeën zouden bij maquettes blijven. Hoe kan dat?
De filosoof Michel Foucault (1926 – 1984) lukte het om in de meest onschuldige sociale omgeving de werking van de macht bloot te leggen. Hij beschrijft hoe de moderne tijd op het behoud (van wat is) en de sturing van het leven (wat niet kan zijn) is gericht. Hierdoor ontstaat er een spanningsveld tussen discipline en kwaliteit, waarbij discipline vaak de overhand heeft. Het nieuwe advies van de Raad voor Cultuur bevat een aantal voorstellen die kunnen bijdragen aan een betere balans tussen discipline en kwaliteit. Bijvoorbeeld door de wens om de financiering voor cultuur te verhogen, evenwichtiger te verdelen over het land en het te verbreden naar verschillende soorten makers. Dit leidt echter alleen tot kwaliteit als we de disciplinerende werking van bestaande machtsstructuren tegen het licht houden. Ik noem er 5:
1. Wie betaalt bepaalt
Landelijke fondsen, provincies, gemeenten en daaraan gelieerde organisaties schrijven“open calls” uit en zoeken in de context van het verhaal dat ze willen vertellen naar dé geschikte kunstenaar. Om deze machtsrelatie te onderzoeken ben ik betrokken bij een omgekeerde regeling waarbij kunstenaars opzoek zijn naar Talentvolle Gemeenten. Artistieke praktijken die zich bewegen in buurten en wijken bieden de ongekende mogelijkheid om anders te reflecteren op maatschappelijke vraagstukken. Het wordt alleen nog veel te weinig gefaciliteerd (deadline voor aanvraag: 8 maart 2024 om 23:59).
2. De agenda van de overheid is altijd leidend
Als adviseur in het LEV netwerk van de Provincie Utrecht (LEV= Leefomgeving, Erfgoed en Verbeelding) mag ik o.a. meedenken over parkeerplaatsen, stationsgebieden en parken. Wat mij opvalt is dat het ritme van de investeringsagenda in grote mate het tempo bepaalt waarmee de leefomgeving wordt vormgegeven. De asfalteermachines mogen zogezegd niet stilvallen. Dit gaat ten koste van de kwaliteit.
3. De wens om op te lossen zit een goede probleemanalyse in de weg
Waar ontwerpers zich oplossingsgericht in dienst van de discipline opstellen is voor kunstenaars een “probleem” het startpunt om tot andere inzichten te komen. Kwaliteit schuilt hierbij in de ruimte die kunstenaars krijgen om het probleem met hun werk te problematiseren. Dit raakt tegelijk ook aan wat het de samenleving kan opleveren, want niet zelden leiden snelle oplossingen tot nieuwe problemen.
4. Niet elke vorm van cultuur/kunst volgt de discipline
Artistieke dienstverleners hebben wezenlijk andere doelen dan het bereiken van de Biënnale van Venetië. Deze cultuurmakers hebben er baat bij om buiten de muren van de kunstacademie te worden opgeleid. Wanneer je als (startende) kunstenaar een rol wilt spelen in het maatschappelijke veld, dan is de Prospects tentoonstelling van het Mondriaan Fonds bij Art Rotterdam geen ideaal podium. Het wordt tijd om deze en andere disciplinaire sturing onder ogen te zien. Het is immers de taak van een overheid om een pluralistische samenleving te waarborgen die ruimte biedt aan de beleving van verschillende perspectieven.
5. Een te enge definitie van kunst zit echte vernieuwing in de weg
Het adviesbureau Berenschot adviseerde de overheid om kunstpraktijken die in het maatschappelijke veld bewegen te financieren uit andere beleidsdomeinen die daar direct baat bij hebben. Door de jaren heen zie ik de lancering van initiatieven als The Art of Impact of meer recentelijk De Publieke Ontwerppraktijk (PONT). Het wordt echter hoog tijd om het bestaande financieringsbestel dienstbaar te maken aan deze maatschappij gerichte kunstpraktijken.
De kunstenaar Matthijs de Bruijne besloot een opdracht van de Rijksbouwmeester, voor een kunstwerk bij de Tweede Kamer, terug te geven en het contract op te zeggen. De uitslag van de verkiezingen en de daaropvolgende benoeming van de PVV-er Martin Bosma als voorzitter van de Tweede Kamer dwong hem hiertoe. De Bruijne had hier de opdracht gekregen om een politiek neutraal, niet aanstootgevend en verbindend kunstwerk te maken. Nu vraag ik me af, bestaat de artistieke vrijheid enkel nog uit de mogelijkheid om een opdracht terug te geven?
Constant zegt hierover: “De mensheid als geheel heeft de vrijheid, waarover ieder spreekt, die iedereen als een goed beweert te beschouwen, nog nooit gekend.” Juist daarom is het zo belangrijk om kunst in te zetten in dienst van de “vrijheid” om voorbij de Poort van Constant te komen tot ruimtelijke kwaliteit.
Edwin Stolk – beeldend kunstenaar
[Dit opiniestuk werd aangeboden aan het Parool, Platform31, Gebiedsontwikkeling.nu en in afgeslankte versie aan de Volkskrant, NRC en Trouw.]